Beeld je in: eind XIXe eeuw vindt in Berlijn, in Duitsland en in heel Europa de grote omwenteling plaats. De sociaaldemocraten realiseren hun droom. Ze komen aan de macht en creëren overal een sociaaldemocratische samenleving geheel gebaseerd op de principes van gelijkheid. Hoe zou deze samenleving eruitzien in het dagelijkse leven?

Eugen Richter (1838-1906) doet deze oefening voor honderdduizenden lezers in 1891 met de uitgave van Sociaaldemocratische toekomstbeelden. Vrij naar Bebel. Richter is de voorman van de vrijzinnige links liberale partij in Duistland. Gekneld tussen het nationalisme van Bismarck en het Socialisme van Bebel (1840-1913), verdedigt hij de vrijheid. Het boekje had veel succes, en werd veelvuldig vertaald. Ook het Willemsfonds bracht toen in 1895 al een verkorte en vandaag verouderde versie uit.

Richter kiest voor het dagboekformaat. August, de protagonist, is een goed menende socialist die de omwenteling en machtsovername zeer gunstig gezind is. Hij is een letterzetter in een drukkerij. In zijn dagboek lezen we van dag tot dag hoe de grote principes van Bebel in het dagelijks leven uitdraaien. Richter gaat telkens stellingen halen in Bebels De vrouw en het socialisme (1879) en dan beschrijven hoe dit uitdraait in de praktijk. Tot in het absurde. Wat dan weer door de zeer naïeve dagboekschrijfstijl een echte, treffende en zelfs amusante karikatuur vol satire weergeeft van het communisme. De productie neemt af, de mensen geraken gedemotiveerd door gebrek aan perspectief en individuele beloning, arbeidsplaatsen worden niet gekozen, maar toegewezen, families vallen uit elkaar, elke warmte verdwijnt uit de samenleving, je eet niet wat je lekker vindt, je kan niet kiezen wat je wil zien in het theater, je kan geen persoonlijke plannen maken, de samenleving wordt een politiestaat om de inwoners te beletten naar Amerika te vluchten … Alle gelijkheid, hoe mooi ook in woorden, kan het steeds groter gebrek aan vrijheid niet compenseren. De meest gelijke maatschappij, wordt zonder vrijheid, letterlijk een gevangenis.

50 jaar voor Animal Farm

Liberas, het centrum voor de geschiedenis van het vrije denken en handelen, bracht deze politieke dagboekroman opnieuw uit in 2012. Liberas is de nieuwe naam voor het Liberaal Archief in Gent. De uitgave werd vertaald en voorzien van een zeer heldere inleiding door Patrick Stouthuysen. Hij plaatst Eugen Richter en zijn vrijzinnige liberale partij in haar historische context. Eugen Richter was een bijzonder en eigenzinnig fenomeen in de Duitse politiek. Voor Richter is er geen economische vrijheid denkbaar zonder politieke vrijheid en geen politieke vrijheid zonder economische vrijheid. Vrijheid is ondeelbaar. Die vrijheid werd aangetast door de conservatieve nationalisten, maar ook door de socialisten.

Uiteraard doet dit verhaal ook denken aan Animal Farm (1945) en 1984 (1949) van Georges Orwell (1903-1950). Patrick Stouthuysen vertelt in zijn inleiding ook over de traditie van utopische romans eind XIXe eeuw. De bekendste was Looking Backward, 2000-1887 (1890) van de Amerikaanse auteur Edward Bellamy (1850-1898). Een absolute bestseller. Het beschreef de ideale toekomstige socialistische maatschappij en had tot diep in de XXe eeuw een grote impact, onder andere via Bellamyclubs. Richters dagboekroman is daar een antwoord op, net als Orwell, maar wel 25 jaar voor de Russische revolutie van 1917. Deze dystopie is een subgenre in de politieke toekomstromans. De kracht van Richters dystopie is ongetwijfeld het alledaagse, de eenvoud, de nuchterheid, de zachte satire en het ontbreken van spectaculaire sciencefictionachtige elementen: het was toen en zelfs vandaag zeer herkenbaar.

Johan Basiliades

Eugen Richter: Sociaal democratische toekomstbeelden. Vrij naar Bebel. Een politieke toekomstroman uit 1891, vertaald en ingeleid door professor Patrick Stouthuysen, werd in 2012 uitgegeven in De Blauwe Maandagreeks van het Liberaal Archief en ASP.

Het boek is te bestellen via info@liberas.eu of www.liberas.eu.