Een bijzonder onderzoek
In april 1924 verscheen een opmerkelijk artikel in het hoog aangeschreven, aan de ULB gelieerde tijdschrift “Bruxelles Médicale”. In ‘Considérations sur les causes anatomiques de la frigidité chez la femme’ werd in een aantal statistische tabellen de afstand beschreven tussen de vaginale opening en de glans clitoris1 bij 200 Parijse vrouwen. Doel van het onderzoek was om een antwoord te bieden op een eeuwenoud vraagstuk. Namelijk, waarom krijgen sommige vrouwen moeilijker een orgasme dan andere…2 De vrouwen met een korte afstand tussen beide punten -zo’n 69%- werden paraclitoridiennes genoemd. Zij waren de gelukkigen. Bij de téleclitoridiennes -die kampten met een afstand van 2,75 tot 3,5 tussen punt a en punt b- was een orgasme daarentegen vrijwel uitgesloten… Althans, dat was de theorie van de auteur, A.E. Narjani. Zij behoorde zelf tot de tweede groep…
Achter het pseudoniem Narjani ging één van de opmerkelijkste vrouwen van haar tijd schuil. Marie ‘Mimi’ Bonaparte (1882-1962) was een achternicht van Napoleon. Tegen de tijd dat ze haar beruchte studie publiceerde, had ze er zelf ook al een bewogen leven opzitten. Dat was grotendeels bepaald door de emotionele verwaarlozing die ze als kind had ervaren. Een maand na haar geboorte was haar moeder gestorven. Kwatongen beweerden dat ze vergiftigd was om haar fortuin te bemachtigen – ze was de erfgename van de eigenaar van het casino in Monte Carlo. Haar vader, een verpauperde telg uit de Bonapartefamilie en befaamd geograaf, keek nauwelijks naar zijn dochter om3. In een poging om toch wat aandacht van hem te krijgen, stortte Marie zich al van jongs af aan op de boeken en de wetenschap. Veel mocht het niet baten… De relatie met haar vader zou altijd vertroebeld blijven.
Een bijzondere band met Sigmund Freud
Weinig verwonderlijk groeide Marie op tot een behoorlijk complexe vrouw. Ze was razend intelligent, leergierig, vrijgevig, maar ook gefrustreerd en behoorlijk zelfingenomen4. Ze vond zichzelf bovendien allesbehalve mooi. Op haar 25ste werd Marie uitgehuwelijkt aan de zoon van de Griekse koning. Het zou geen gelukkig huwelijk worden. Haar echtgenoot bleek bij nader inzien homoseksueel te zijn…5 Hoewel er twee kinderen uit de relatie kwamen6, dreef het gebrek aan emotionele en fysieke affectie haar in de armen van een hele resem minnaars, waarvan de bekendste de Franse minister-president Aristide Briand (1862-1932) was. Ondanks de soms hoogoplopende passie, ontbrak er toch telkens iets aan de affaires. Bonaparte bleek namelijk ‘frigide’ te zijn… Een quasi-obsessieve zoektocht naar het vrouwelijk orgasme begon. Die bracht haar in contact met één van de bekendste figuren van haar tijd; Sigmund Freud. De ontmoeting zou hun beide levens fundamenteel beïnvloeden.
Freud werd in de eerste helft van de 20ste eeuw nog steeds beschouwd als de allergrootste expert ter wereld op het vlak van de seksualiteit. Als grondlegger van de psychoanalyse had hij een grote rol gespeeld in het blootleggen van de onbewuste seksuele drang. Die lag volgens hem ten grondslag aan vrijwel alle beweegredenen en neuroses van de moderne mens. Hoewel hij zelf -zoals later zou blijken- behoorlijk naast de kwestie zat over de aard van het vrouwelijk orgasme, wendde Bonaparte zich met haar vragen toch tot hem en zou ze één van zijn voornaamste studenten worden. De ouder wordende, intussen aan kanker lijdende Freud leefde op door de aanwezigheid van de excentrieke Française, die hij met het koosnaampje ‘Prinzessin’ bedacht. Bonaparte vond in hem dan weer ‘de vader’ die ze zelf nooit had gehad7.
Bonaparte liet zich nog even verleiden om haar probleem fysiek aan te pakken. Vertrekkende vanuit de premisses van haar onderzoek, liet ze zich tot drie maal toe opereren aan haar intieme delen. Zonder succes evenwel… Uiteindelijk zou ze haar zoektocht naar de vrouwelijke seksualiteit voortaan vooral vanuit de psychoanalyse verder zetten. Ze vertaalde Freuds werk in het Frans en werd één van de voornaamste pleitbezorgers van de relatief nieuwe wetenschap in Europa.
Vluchten voor de nazi’s
De psychoanalyse kon echter niet op de goedkeuring rekenen van de nazi’s, die zich in 1938 de macht in Oostenrijk toe-eigenden. Na de annexatie van Oostenrijk door Duitsland kwam Freud als grondlegger van de ‘joodse’ wetenschap al snel in hun vizier. Zijn immens populaire boeken werden openlijk verbrand en een flink aantal van zijn joodse collega’s ontvluchtten het land. Voor Bonaparte en een resem getrouwen van de zieke Freud begon een race tegen de klok om hem het land uit te krijgen. Bonaparte zette al haar connecties en middelen in om Freud via Frankrijk naar Engeland te brengen. Het plan slaagde, al zou de Oostenrijkse dokter nog slechts een dik jaar leven. In september 1939 overleed hij.
Na het overlijden van haar ware leermeester zette Bonaparte haar activiteiten onverdroten voort. Eerst nog tijdens de moeilijke, vooroorlogse spanning. Niet enkel Freud, maar ook een 200-tal andere joodse intellectuelen wist ze uit de klauwen van de nazi’s te houden. Zelf trok ze in 1941 in ballingschap naar Zuid-Afrika. Na de oorlog keerde ze terug naar Frankrijk en werkte ze ijverig verder aan de verspreiding van de psychoanalyse in Frankrijk. Ze bleef uitgebreid publiceren, onder meer een studie ‘La Sexualité de la femme’ in 1951 en ze bleef een opmerkelijke, over de tongen gaande figuur in het naoorlogse Frankrijk.
Verdwenen naar de achtergrond
De meest typerende anekdote over haar latere jaren was er nog één uit 1953, toen ze als invitée aanwezig was tijdens de kroning van de Engelse Queen Elisabeth II8. Gezeten naast een jonge François Mitterand, onderwierp ze de toekomstige premier van Frankrijk tijdens de ceremonie aan een uitgebreide psychoanalyse…
Op 21 september 1962 overleed Marie Bonaparte. Vier jaar later zouden de Amerikaanse William Masters en Virginia Johnson een baanbrekende studie over de menselijke seksualiteit publiceren. Bonapartes hypotheses verdwenen daarmee naar de achtergrond. Al blijft haar eigenzinnige zoektocht wel één van de schaarse voorbeelden van hoe men in de vroege 20ste eeuw vanuit vrouwelijk perspectief vrouwelijke issues trachtte te ontrafelen.
Kurt Deswert
Voetnoten:
[1] Het zichtbare gedeelte van de clitoris.
[2] Meer specifiek ging het over de vraag waarom sommige vrouwen slechts een clitoraal orgasme bereiken en andere vrouwen een vaginaal orgasme. Volgens Freud was het clitoraal orgasme ‘onvolwassen’. Deze stellingname ging echter uit van het belang van penetratie om een orgasme te bereiken, zoals bij mannen. Wat een mannelijk perspectief was en jarenlang misvattingen over het vrouwelijk orgasme met zich meebracht.
[3] De brieven die ze hem als jong meisje schreef, vond ze na zijn overlijden, netjes op datum gerangschikt, ongeopend terug…
[4] De Roemeense beeldhouwer Constantin Brâncusi (1876-1957) kon haar niet luchten. Hij vond haar narcistisch. Hij maakte in 1916 een beeldhouwwerk van haar, dat hij Princess X doopte en dat ofwel door Picasso ofwel door Matisse -al naargelang de bron- uitgeroepen werd tot ‘fallus’, toen ze het in 1920 voor de eerste keer zagen… Een versie ervan staat in het Philadelphia Museum of Modern Art
[5] Hij hield er een bizarre, quasi-incentueuze relatie met zijn eigen oom op na…
[6] Tijdens hun huwelijksnacht fluisterde haar echtgenoot haar naar verluidt het volgende toe: ‘Ik vind dit net zo vreselijk als jij, maar we moeten wel, als we kinderen willen.”
[7] Al hoedde de eerder saaie Freud zich voor al te grote vrijpostigheden en een al te grote intimiteit tussen beiden. Zo toonde Bonaparte hem eens één van haar borsten, om hem er commentaar op te laten geven.
[8] Elisabeth was omwille van haar huwelijk met Prins Philip een aangetrouwd familielid van Marie Bonaparte.