In veel opzichten was de grote liberale filosoof John Stuart Mill (1806-1873) op zijn twintigste geheel onaangepast aan de maatschappij… Zijn vader, de Schotse economist James Mill (1773-1836) had zijn zoon een rigoureuze intellectuele opvoeding gegeven, gestoeld op de principes van ethicus Jeremy Bentham (1748-1832). Voor Bentham en Mill senior moest de maatschappij zo georganiseerd worden dat het grootste geluk voor de grootst mogelijke groep mensen werd nagestreefd. Maatschappelijke en politieke keuzes moesten daarom gemaakt worden op logische basis. Voor de jonge Mill betekende het dat hij, volgens historicus Ian Dunt, tot een ‘droge, harde logicamachine’ werd gekneed. Van jongs af aan werd hij volgepropt met Latijn, Grieks, filosofie, geschiedenis, economische theorie und so weiter. Gelijktijdig werd hij ook volledig afgeschermd van zijn leeftijdsgenoten… Zijn vader was extreem streng. Mill omschreef zichzelf als opgegroeid ‘zonder liefde en omringd door angst…’

Het opvoedingsexperiment ¹ had twee gevolgen. Enerzijds groeide Mill uit tot één van de briljantste geesten van de 19de eeuw. Anderzijds werd hij er zodanig door misvormd 2 dat hij op zijn twintigste in een zware depressie verzeilde en zelfs met zelfmoordgedachten kampte… Mills crisis was persoonlijk, maar ze was ook diep moreel van aard. Werd hij zelf wel gelukkig van zijn geprogrammeerde streven naar een logische en rechtvaardige samenleving? Niet echt dus…

Mill vond troost (en in zekere zin ook redding) in poëzie. Bij romantische dichters zoals Wordsworth, Shelley, Tennyson en Samuel Taylor Coleridge ontdekte hij empathie, schoonheid en vreugde; allemaal zaken die het individu en haar omgeving met elkaar verbinden. De poëzie die hij zolang geleerd had om te negeren, hielp Mill mee uit zijn depressie en zou vorm geven aan zijn visie op de wereld. Mill ging vervolgens hardnekkig op zoek naar “halve waarheden”. Hij verzette zich tegen het rigide, alles verklarende denksysteem waarin zijn vader hem geperst had. Voor hem bestond er geen vastomlijnd verklaringsmodel of politieke filosofie voor de maatschappij. Er was enkel een denkkader, dat hij eigenhandig en meticuleus construeerde uit brokstukken van verschillende denksystemen, daarbij vertrouwend op zijn eigen intelligentie en gebruik makend van zijn empathisch vermogen.

Cherchez la femme
Mill groeide uit tot een voornaam denker. Maar een “volledig” mens werd hij pas toen hij in 1831 Harriet Taylor ontmoette. Taylor was een gehuwde vrouw. Ze was op haar achttiende met een 20 jaar oudere man getrouwd. Het paar had drie kinderen. Volgens Dunt was Taylor zelfzeker, intelligent, grappig, mondig en weigerde ze haar status als vrouw in haar tijd te accepteren. Toen de ietwat wereldvreemde Mill de wilskrachtige Taylor ontmoette, ontstond er vrijwel meteen een nauwe band tussen beiden. Die was gebaseerd op affectie maar ook op een dieper liggende intellectuele compatibiliteit. Ze werden elkaars klankbord. Beiden begonnen al snel samen stukken te publiceren. De ‘affaire’ zorgde voor veel roddels. Overspel was ‘not done’, zeker niet voor vrouwen. De roddels zorgden voor een verwijdering tussen beiden. Aanvankelijk liet Taylor Mill weten voor haar man te kiezen. Maar Mill liet zich niet van de wijs brengen. (Hij verklaarde zijn liefde voor haar naar verluidt in een verloren gegane brief.) Voor Taylor werd het allemaal wat te veel. Ze trok 6 maand naar Parijs. Weg van haar echtgenoot, weg van Mill. Al zou ze uiteindelijk toch een paar van die weken samen met de filosoof doorbrengen…

Terug in Engeland besloot Taylor bij haar echtgenoot te blijven. Officieel dan. In de praktijk ging ze apart leven. Taylor en Mill hielden er van dan af naar buiten uit wel een ‘kuisere’ relatie op na 3 (al ging die aanvankelijk ook gepaard met veel wederzijdse frustraties en melodrama 4). Ze werden zelden nog apart gezien, maar waren steeds van een escorte voorzien.

Taylors scherpe intellect opende een nieuwe wereld voor Mill. Hier hadden twee briljante mensen elkaar gevonden. Samen zouden ze het liberalisme mee vorm geven. In dialoog ontwikkelden ze een antwoord op vele vragen over autonomie, de rol van eigendom, de strijd tussen autoriteit en vrijheid, de tirannie van de meerderheid en de liberale manier van leven. Ze werkten zij aan zij. In tal van manuscripten liepen hun handschriften naadloos in elkaar over. Taylor zorgde er ook voor dat Mill de klassieke filosofische positie van de blanke, westerse man oversteeg en zich voor vrouwenrechten ging interesseren. Zo schreef het paar bijvoorbeeld een gezamenlijk werk over huiselijk geweld. (Het zou nog ruim … 120 jaar duren vooraleer verkrachting binnen het huwelijk een strafbaar feit werd…) Taylor zou zelf onder eigen naam in 1851 ‘The Enfranchisement of Women’, publiceren, een feministisch pamflet.

In de ogen van Mill was Taylor briljant. Onder tijdgenoten waren de meningen over haar verdeeld. Sommigen vonden dat ze Mill enkel napraatte. Of zelfs dat ze nonsensicaal was… Mills broer George verklaarde dan weer dat ze weliswaar een intelligente vrouw was, maar dat zijn broer sterk overdreef door haar intellectueel zo op een piëdestal te plaatsen. Dat laatste deed hij vooral in de inleiding van wat zijn bekendste en meest invloedrijke werk zou worden; On Liberty (1859), waarin hij onder meer het schadebeginsel definieerde 5. Daarin stelde Mill dat alle ideeën in het boek in nauwe samenwerking met haar ontwikkeld waren. Voor Taylor was On Liberty echter een eulogie. Een jaar voordien was ze immers overleden. Als Harriet Taylor … Mill. Na het overlijden van haar echtgenoot in 1849, was Taylor na twee jaar van (verplichte) rouw dan toch met haar jarenlange zielsverwant gehuwd…

Mill zou de ideeën en de strijd voor vrouwenrechten actief verder zetten. In 1859 werkte hij Taylors ideeën over vrouwenrechten verder uit in zijn “The Subjection of Women”. Het was een eerbetoon aan zijn overleden echtgenote. Als één van de weinige liberale filosofen veroverde hij zelf ook een zitje in het parlement. Daar zou hij ook proberen de bakens te verzetten voor vrouwenrechten in Engeland. Hij werd daarbij bijgestaan door zijn stiefdochter, Helen Taylor (1831-1907), die zelf één van de voornaamste feministen van haar tijd zou worden.

John Stuart Mill is altijd een radicaal gebleven. In een beklijvende versmelting van het politieke en persoonlijke. Ondanks de harde kritiek en de roddels over Taylor en zijn relatie met haar, deed hij iets uitgesproken liberaal. Hij putte namelijk kracht en inspiratie uit zijn eigen menselijke hart, dat een volstrekt eigen keuze voor Taylor maakte, wars van sociale en andere druk. Daarmee bouwde hij samen met en geïnspireerd door haar aan enkele van de voornaamste fundamenten van het moderne liberalisme en feminisme.

Kurt Deswert