Museum soiree* gaat door in het totaal hernieuwd Africamuseum in Tervuren. Ik wil de pret niet bederven. Afrika, dat zijn honderden prachtige verhalen. Maar Afrika staat ook voor meer dan één donkere bladzijde uit onze Belgische geschiedenis. Wellicht de donkerste bladzijde is Congo Vrijstaat (1885 tot 1908): zo donker als Joseph Conrad’s Hart der Duisternis, als Apocalypse Now van Francis Ford Coppola, als de donkerste kant van de menselijke beschaving. Het is belangrijk dat we die bladzijde lezen. Gelukkig is ze veelvuldig geschreven en getekend zelfs.

Een geschiedenisboek, een stripverhaal en een roman over Congo Vrijstaat.

De Amerikaanse journalist en historicus Adam Hochschild bijt de spits af. Zijn bestseller, ook in ons land, De geest van koning Leopold II en de plundering van de Congo (1998) zorgde voor ophef. Het boek kreeg tegenwind in België, maar het zorgde ook voor het eerst voor een grootschalige aandacht voor de geschiedenis van de vroege kolonisatie van Congo. Het taboe was doorbroken.

Morel
Het boek schetst de polemiek en aanklacht rond de koloniale praktijken ten tijde van Congo Vrijstaat zelf. Leopold II was allesbehalve onbesproken. De overdracht van de kolonie aan België was geen genereuze geste, maar een internationale poging de kolonisatie van Congo binnen de toen aanvaarde praktijken te brengen. De aanhef van het verhaal is sprekend: Edmund Morel, een bediende van de Liverpool Shipping Company, die het monopolie op de handel met Congo Vrijstaat heeft, ziet dat boten volgeladen met rubber in Antwerpen toekomen, maar op hun terugweg naar Congo enkel wapens en militairen transporteren. Er is geen sprake van handel, laat staan vrijhandel, maar van plunderingen. Morel zal ontslag nemen en deze praktijken als een waar onderzoeksjournalist tot op het bod onderzoeken.

Edmund Morel stichtte de Congo Reform Association (1904). Deze organisatie kon rekenen op de steun van twee ooggetuigen van de gruwelen in Congo Vrijstaat: de romanschrijver Joseph Conrad en de Britse diplomaat Roger Casement.

Conrad
Het stripverhaal Kongo. de duistere reis van Józef Teodor Konrad Korzeniowski (2013) vertelt het verhaal van de Pools-Britse romanschrijver en gewezen kapitein der lange vaarten op de Congostroom ten tijde van Congo Vrijstaat. Deze strip getekend door de Zwitser Tom Tirabosca en geschreven door de Fransman Christian Perrissin is gebasseerd op de memoires van Conrad. Deze komt aan in Congo in de zeer vroege jaren van de kolonie. De spoorlijn van Matadi naar Leopoldsville moet nog gebouwd worden. We zien er hoe in een koortsachtige sfeer de verschillende personnages om hem heen, op zijn tocht stroomopwaarts langs de eerste handelsposten, hun menselijkheid verliezen. De gruwel, brute willekeur, machtsmisbruik en sadisme die hij zag was de inspiratie voor zijn roman het Hart der duisternis (1899) een vlijmscherpe aanklacht tegen het koloniaal imperialisme én het portret van de potentiële beul die onder de vernislaag der beschaving schuilt in elk van ons. De film Apocalypse Now (1979) van Coppola is er een bekende verfilming van (maar dan met de Vietnam oorlog als kader). De strip, wat bruut en donker getekend, geeft zo beter de verwarde, hallucinerende, koortsachtige, normvervagende, boottocht door de duisternis treffend weer.

Casement
Bij vertrek en aankomst ontmoet Conrad in het stripverhaal Roger Casement, toen in dienst van de Congo Vrijstaat, later een Brits Consul die een rapport opstelt over de koloniale gruwelpraktijken. Roger Casement is de Ier in de roman De droom van de Ier (2010) van de liberale romanschrijver en Peruviaanse nobelprijswinnaar Mario Vargas Llosa. Het leven van Casement leest als een roman, een persoonlijke tragedie op de achtergrond van een sociale strijd: de plundering en gruwelen in Congo, de meedogenloze exploitatie van de Amazone-indianen in Peru en de onafhankelijkheidsstrijd van de Ieren tegen Groot-Brittanië. Deze roman is ook een eerherstel voor Casement wiens reputatie omwille van zijn homoseksualiteit destijds beklad werd. Vargas Llosa laat ons in de huid kruipen van Casement die in zijn cel wacht op de strop wegens hoogveraad, zijn reputatie besmeurt ziet door de onthullingen in de pers over zijn geaardheid, zijn leven overschouwd, zijn strijd tegen het imperialisme van Congo en Peru tot Ierland verwoord.

Johan Basiliades

* Museum Soiree gaat dit jaar door op zaterdag 19 november in het Africamuseum in Tervuren.
Voor meer info & inschrijvingen: zie de voorpagina en https://museumsoiree.willemsfondsbrussel.be