Dit is een wat ongebruikelijke boekbespreking van “3 boeken +1”. Drie boeken die deelaspecten van de grote maatschappelijke uitdagingen over economische groei, sociale ongelijkheid, klimaat en populisme goed omschrijven en daarin zoeken naar haalbare, pragmatische antwoorden. En één briljant boek, maar die een ideologische uitweg vooropstelt.
De maatschappelijke uitdagingen: de economische transformatie in functie van de klimaatdoestellingen botst met economische groei. Ecologische maatregelen, maar ook minder groei, treffen de zwaksten eerst en zorgen voor meer ongelijkheid. Het geheel speelt zich af op de achtergrond van toenemend politiek populisme op rechts en links.
Boek 1: Gele hesjes
Het dilemma tussen het verzet van gele hesjes tegen stijgende brandstofprijzen en de klimaatactivisten wordt wel eens geherformuleerd als het dilemma tussen “het eind van de maand halen en het einde van de wereld voorkomen”. Het essay van Van Lancker en Otto probeert die tegenstelling te overbruggen met voorstellen waarvoor een draagvlak kan zijn: sociaal rechtvaardige gedragswijziging kan echt een verschil maken en het sociaal vangnet verstevigen voor lagere middenklasse helpt echt, zowel om kansarmoede in te dijken als om draagvlak voor enthousiast klimaatbeleid te verhogen. Tot slot: massale publieke investeringen in economische transitie. De geleidelijke overgang naar een circulaire economie, in ons woonbeleid of afvalbeleid bijvoorbeeld, kunnen een echte gamechanger zijn. Het essay neemt ook duidelijk afstand van blinde pleidooien voor een einde aan de economische groei, alsook van blind techno-optimisme. Het zoekt naar haalbaar beleid. Centraal staat een draagvlak dat sociale en ecologische doelen verzoent. Spijtig dat dit fijn essay een verzoening met het bestaand economisch model uit de weg gaat. Het wil de welvaart duidelijk niet over boord gooien, maar staat niet of amper stil bij de markteconomie die die welvaart voortbrengt. Geen onbelangrijk detail.
Wim Van Lancker & Adeline Otto: “Waarom gele hesjes niet met een bakfiets rijden. Over klimaatverandering, ongelijkheid en beleid”, ASP, 2022.
Boek 2: De realist
Dat doet de groene jongen Bertrand Piccard dan weer wel met verve. Piccard moeten we kennen van de Solar Impulse, een vliegtuig op zonne-energie waarmee hij de wereld rondvloog. Stripliefhebbers kennen hem ook als de kleinzoon van professor Zonnebloem uit Kuifje. Google Auguste Piccard, en het wordt u dadelijk duidelijk. Piccards essay heeft ondernemers voor ogen. Ook hij wil niet vervallen in blind techno-optimisme. Nog onbekende technologie mag geen voorwendsel zijn om onmiddellijke klimaatmaatregelen niet te nemen. Maar hij focust op al de bestaande technologie die nu al het verschil kan maken en die in economisch haalbare modellen moet vertaald worden. Hij waarschuwt ook voor het ideologisch kapen door de “groene khmers” (zijn woorden) van de zo belangrijke economische klimaattransitie. Réaliste is een pleidooi voor ecologisch en sociaal kwalitatieve groei met een economisch haalbaar draagvlak. Net als het essay over de gele hesjes is het bijzonder aangenaam om lezen.
Bertrand Piccard: “Réaliste. Soyons logiques autant qu’écologique”, Stock, 2021.
Boek 3: Populisme bekampen
We zouden het haast vergeten: verkiezing na verkiezing worden we vooral wereldwijd geconfronteerd met verkiezingsuitslagen die het voortbestaan van de liberale democratie bedreigen (Trump en Le Pen, om er maar twee te noemen). Reclaiming Populism, het derde boek, is een met data doorspekt essay. Iets minder vlot te lezen dus, maar wel met een conclusie die tot nadenken aanzet. De auteurs hebben data van verkiezingen in VS en Europa naast tal van sociaaleconomische parameters gelegd, en impact op populisme gemeten. Zeer vaak wordt de opgang van populisme gelinkt aan immigratie, aan de opkomst van sociale media, aan de intergenerationele kloof in een snel veranderende wereld, aan ongelijkheid, aan economische schokken en delokalisaties, aan de bankencrisis. De auteurs tonen aan de hand van data aan dat deze de opgang van het populisme kunnen versterken, maar niet verklaren. De data tonen wel een duidelijk verband tussen populisme en een breed gevoel van economische onrechtvaardigheid. Gebrek aan toegang tot onderwijs, slechte sociale mobiliteit, geen toegang tot goed openbaar vervoer in steden, tot betaalbare huisvesting, … Dat gevoel kan voortkomen uit te weinig overheid (zoals in VS) of teveel (zoals in Frankrijk). De meeste mensen kunnen best met ongelijkheid om. Meritocratie is een vertrouwd begrip. Van economische onrechtvaardigheid worden we opstandig. De auteurs rijken een pallet van pragmatische beleidsmogelijkheden aan, gericht op equal opportunity en fair unequal outcomes. En zo past dit boek in het rijtje: het verzoent de economische, ecologische en sociale uitdagingen met de liberale democratie. Economische rechtvaardigheid zorgt voor een breed draagvlak.
Eric Protzer & Paul Summerville: “Reclaiming populism. How economic fairness can win back disenchanted voters”, Polity, 2022
… en dan hebben we Piketty.
Piketty is ongetwijfeld de auteur met meeste faam in dit rijtje. Terecht. Ook deze kleine
geschiedenis van de gelijkheid staat bol van goed gedocumenteerde informatie en leest als een treintje. Hij was er met “Kapitaal in de XXIe eeuw“ al in geslaagd om door een schrijfstijl overladen met literaire, culturele, cinematografische verwijzingen, van Balzac tot di Caprio in Titanic, de lezer mee te slepen in toch bijzonder zware economische analyses. Inkomsten uit kapitaal groeien sneller dan inkomsten uit arbeid, en daardoor neemt ongelijkheid toe. Het boek confronteert ons net als Reclaiming populism met gebrek aan sociale mobiliteit. Het kaart ook de westerse verantwoordelijkheid, onder andere ten gevolge van het kolonialisme, in de ongelijkheid in de wereld aan. Het grote verschil met de bovengenoemde drie boeken is de conclusie: hij zoekt geen breed draagvlak in de bestaande samenleving over belangen heen, maar verdedigt een nieuw economisch en sociaal model, waar weerstand tegen zal zijn van elites. Hij beschrijft wat hij een democratisch socialisme noemt en gaat uit van een rapport de forces die moet omgekeerd worden. De verandering zal er komen via sociale mobilisatie en desnoods via confrontatie en schokken en zelfs revolutie! Dat lijkt hem, terugblikkend op de geschiedenis, ook nu onvermijdbaar. Hoe briljant en waar veel van de analyses ook mogen zijn, is hij al bij al een klassiek marxist.
Thomas Piketty: “Une brève histoire de l’égalité”, Seuil, 2021.
Johan Basiliades