Op een lijst van artiesten, in de oorlog vermoord,
staat een naam waarvan ik nog nooit had gehoord,
dus keek ik er met verwondering naar:
Ben Ali Libi. Goochelaar.
Met een lach en een smoes en een goocheldoos
en een alibi dat-ie zorgvuldig koos,
scharrelde hij de kost bij elkaar:
Ben Ali Libi, de goochelaar.
Toen vonden de vrienden van de Weduwe Rost 1
dat Nederland nodig moest worden verlost
van het wereldwijd joods-bolsjewistisch gevaar.
Ze bedoelden natuurlijk die goochelaar.
Wie zo dikwijls een duif of een bloem had verstopt,
kon zichzelf niet verstoppen, toen er hard werd geklopt.
Er stond al een overvalwagen klaar
voor Ben Ali Libi, de goochelaar.
In ’t concentratiekamp heeft hij misschien
zijn aardigste trucs nog wel eens laten zien
met een lach en een smoes, een misleidend gebaar,
Ben Ali Libi, de goochelaar.
En altijd als ik een schreeuwer zie
met een alternatief voor de democratie,
denk ik: jouw paradijs, hoeveel ruimte is daar
voor Ben Ali Libi, de goochelaar.
Voor Ben Ali Libi, de kleine schlemiel,
hij ruste in vrede, God hebbe zijn ziel.
Willem Wilmink (1936 – 2003) geloofde niet zo in metaforen. Die schoten volgens hem vaker mis dan raak. Voor de Nederlander moesten gedichten eenvoudig zijn. Ze moesten ‘herleid’ worden tot essentie. Echt verwonderlijk was het dan ook niet dat Wilmink zelf vooral uitblonk in kindergedichten en de liedjesteksen die hij schreef voor bekende televisieprogramma’s zoals Sesamstraat en De Film van Ome Willem. Ook de lyrics van Hilversum III van Herman Van Veen zijn van hem.
Wilmink werd in Enschede geboren, in het Oosten van Nederland. Tijdens de oorlog bracht hij behoorlijk wat tijd door in de schuilkelders. Na de oorlog ging hij Nederlands studeren. Hij zou jarenlang docent moderne letterkunde zijn aan de Universiteit van Amsterdam. Ondanks zijn drukke baan slaagde hij er toch in om een erg omvangrijk oeuvre bij elkaar te schrijven. Naast kindergedichten en liedjes bestond dat ook uit proza, essays, ver- en hertalingen, maar ook volwassen poëzie, zoals ‘Ben Ali Libi’.
Wilmink ontdekte de naam in het boek “Door de nacht klinkt een lied” (1985) over de amusementssector in Nederland tijdens de oorlog. Veel dichters zouden het tragische verhaal van de joodse goochelaar en illusionist wiens echte naam Michel Velleman (1895-1943) luidde, poëtisch vervormen. Maar Wilmink ‘sticked to the facts’. Door het rijmschema, met zijn gepaard rijm, geeft hij het gedicht een bijna kinderlijke cadans. Makkelijk ook om te onthouden… Met de herhaling prent hij ook de naam van Ben Ali Libi in bij alle lezers. Als een eerbetoon.
Een jaar na Wilminks overlijden las acteur Joost Prinsen het gedicht voor tijdens een documentaire over de overleden dichter. Prinsen kon zijn tranen nauwelijks bedwingen. Het fragment dat te bekijken valt op Youtube, werd daardoor beroemd in Nederland en leidde een tiental jaar later tot een nieuwe documentaire. Ditmaal over het leven van Ben Ali Libi. Wilminks gedicht heeft zo zijn werk gedaan. Het is een poëtische stolperstein geworden voor de vergeten goochelaar die in Sobibor op 48-jarige leeftijd werd vermoord.
Kurt Deswert
1 Florentine Sophie (Florrie) Rost van Tonningen-Heubel (14 november 1914 – 24 maart 2007) was een Nederlands nationaalsocialiste. Zij was de echtgenote van een bekend NSB-voorman en bleef na de oorlog en de dood van haar man in 1945 het nazisme ondersteunen en uitdragen.