Stefan Zweig (Wenen 1881-Petropolis 1942) was voor en tijdens het interbellum één van de meest gelezen en vertaalde schrijvers in Europa. Hij schreef korte en pakkende psychologische novellen voor een breed publiek. Hij schreef ook tal van toegankelijke biografieën over grote schrijvers, dichters, kunstenaars en historische figuren. Zweig was een intellectueel en omschreef zichzelf ook zo. Zijn vaderland was Europa; het hele Europese continent dat hij zonder paspoort vrij kon doorkruisen. Hij reisde veel en ontmoette schrijvers en kunstenaars in alle uithoeken van het continent. Zijn vriendschap met Emile Verhaeren in België is alom bekend. Hij beschrijft deze vriendschap uitgebreid in zijn autobiografie De wereld van gisteren.

De vlucht uit Europa
De eerste wereldoorlog — toen nog de grote oorlog genoemd — is een eerste zware deuk in Zweigs Europese droom. Het interbellum, met de opkomst van het nationalisme, fascisme, nazisme overal in Europa, ziet Zweig als een gif die de Europese culturele eenheid aantast. Zweig ziet het voor zijn ogen gebeuren. Hij voorspelt meermaals de rampzalige afloop. Vanaf mei 1933 ondervindt Stefan Zweig het zelf: zijn boeken worden in Duitsland letterlijk verbrand als on-Duits. En nog voor de Nazi’s Oostenrijk bij Duisland aansluiten sluipt het gif van het antisemitisme het land binnen. Stefan Zweig, opgegroeid in de joods burgerlijke cultuur van Wenen, neemt de vlucht en kiest voor ballingschap: Londen, New York, Rio, …

We weten hoe het Stefan Zweig vergaan is. Zijn vrouw Lotte en hijzelf pleegden zelfmoord in 1942, in ballingschap in Rio. De waanzin van wat er zich in zijn Europa afspeelde, de berichten over het lot van zijn joodse familie en vrienden in Wenen, de vervolgingen en de grote slachting, dompelen hen in een diepe en uitzichtloze depressie. Ze kiezen voor de dood (lees hierover het stripverhaal De laatste dagen van Stefan Zweig, Casterman, 2012, door Guillaume Sorel en Laurent Seksik).

De ontgifting van Europa
Het Europa waar Stefan Zweig over droomde bestaat in tal van opzichten vandaag: politiek en cultureel. Toch ervaren velen ook vandaag nog dat de droom onder druk staat door de blinde afkeer van Europa die in vele landen de kop opsteekt, door het populisme en het nationalisme die deze afkeer voeden. Het vergiftigen van de Europsese droom waar vele culturen vreedzaam samenleven is weer aan de gang. Het verklaart wellicht de Zweig revival die we vandaag zien.

Er is opnieuw zeer veel belangstelling voor zijn autobiografie: De wereld van gisteren. Herinneringen van een Europeaan uit 1942 (zowel de fraaie uitgave van De Arbeiderspers in de reeks privé-domein, als de Rainbow pocketversie). Maar ook tal van andere werken worden vlot heruitgegeven. In Aan de Europeanen van vandaag en morgen (IJzer, 2020) bundelt Thomas Huttinga drie redevoeringen van Zweig uit de jaren ’30: De morele ontgifting van Europa (Rome, 1932); De eenwording van Europa (Parijs, 1933) en De geestelijke eenwording van de wereld (Rio, 1936). De uitgave is voorzien van een goed nawoord door Huttinga.

Stefan Zweig was een intellectueel die bleef vashouden aan het idee dat schrijvers boven het politiek gewoel stonden. Schrijvers kiezen geen partij, maar bevorderen door hun uitwisseling de culturele Europese eenheid. “Geen daden maar woorden” dus bij Zweig. In de jaren ’30, in voornoemde lezingen, beseft Zweig dat zijn positie als intellectueel ver van de realiteit staat. Hij beseft dat ze niet is opgewassen tegen de moderne propaganda van haat en nationalisme, tegen het gif dat zich in Europa verspreidt. Dus roept hij met woorden op daden te stellen om de geestelijke eenwording van Europa te promoten. Hij roept op studenten de mogelijkheid te bieden een deel van hun curriculum via uitwisseling in buitenlandse universiteiten te volgen. Hij roept Europa op ieder jaar een andere Europese stad uit te kiezen als haar hoofstad voor het houden van congressen allerhande. Hij wil Europese kranten en media. Hij wil dat Europa een middel vindt om bewust foute en haatdragende berichtgeving in Europa over andere landen en volkeren te beteugelen. Hij roept alle Europeanen op dergelijke initiatieven te vermenigvuldigen en zo de eenheid te versterken.

Erasmus’ Europa
Het zijn mooie profetische redevoeringen. Elegante toespraken. Maar, o zo braaf en naïef! Zeker als we de politieke realiteit om Zweig heen kennen. Hij is dan al op de vlucht. Zijn boeken worden verbrand. Toch houdt hij het op positive, opbouwende, verzoenende voorstellen als antwoord. Dit is de bewuste keuze die Zweig maakt. Tekenend hiervoor is zijn boek over Erasmus. In 1934 verscheen Triomf en tragiek van Erasmus van Rotterdam (IJzer 2021). Een biografie van Erasmus, maar vooral een eerste verholen autobiografie van Zweig. Ook dit boek werd recent heruitgegeven in een nieuwe vertaling door IJzer met een nawoord van Thomas Huttinga. De Erasmus van Zweig is de humanist en Europeaan die tijdens de gosdienstoorlogen weigert kamp te kiezen en met zijn pen over alle grenzen heen eenheid, verzoening en tolerantie predikt. Is het lafheid, naïviteit, besluiteloosheid? Of is het een bewust volgehouden humanisme als statement tegen haat. Het was Zweigs overtuiging dat hoezeer de geestelijke eenheid van Europa ook onderdrukt en vertrappeld wordt, ze steeds zou herrijzen. Na het Romeinse Rijk herrees ze met het Christendom. Dan opnieuw met het humanisme ten tijde van Erasmus. In de XVII en XVIIIe eeuw bracht de universele taal van de muziek op cultureel vlak eenheid in Europa, schreef Zweig vanuit de andere kant van de wereld in zijn lezing in Rio. Het volgehouden humanisme is als een lichtbaken en eerste steen voor wat komen moet na het drama van de Tweede Wereldoorlog die hij toen al voorspelde.

Voor wie De wereld van gisteren al gelezen of herlezen heeft, zijn deze twee recente uitgaven, de bundel met lezingen over Europa en de Erasmusbiografie, een aanrader. Ze houden onze Europese droom levendig en dat is nodig.

Johan Basiliades

Winactie

Wil je één van deze twee boeken winnen? Met het Willemsfonds geven we 3 exemplaren weg. Stuur voor 19 december 2022 een mailtje met als titel “Wedstrijd + de titel van het boek dat je wil winnen” naar hans@willemsfondsbrussel.be De winnaars worden uitgeloot en verwittigd.