Eén over fascisme, en één over het belang van nuance

Boekbespreking: Umberto Eco, How to spot a Fascist, Harvill Secker, 2020 en Jean Birnbaum, Le courage de la nuance, Points, 2022.

Wat doe je als je filmvoorstelling pas over twee uur aanvangt. Je gaat langs bij Passa Porta en snuistert door de boeken. Op de toonbank bij het afrekenen valt je oog op “How to spot a fascist” van Umberto Eco. 5 euro. Dat neem je mee. Daarnaast ligt: “Le courage de la nuance”. Van Jean Birnbaum. De naam zei me niets, maar het boek gaat over filosofie en literatuur, … en op de achterflap wordt Camus geciteerd. Ik parafraseer: “Het is om te stikken tussen al die mensen die menen absoluut gelijk te hebben.” 8,5 euro. Het ene boek vult het andere aan. Ik ben verkocht en ga een koffie drinken met twee dunne boekjes in afwachting van de film.

Hoe herken ik een fascist
Er is een week voorbijgegaan. De aankoop is verteerd. Eco moet ik u niet voorstellen. De auteur van De naam van de roos dus. Dit bundeltje bevat drie lezingen. De eerste lezing is zondermeer handig. Fascisme komt in vele vormen. Eco geeft ons een houvast. Hij somt 14 eigenschappen van het oer-fascisme op. “Deze eigenschappen kunnen niet in een systeem samengevat worden; sommige zijn zelfs onderling exclusief en zijn typisch voor andere vormen van despotisme of fanatisme. Maar het volstaat dat er één van aanwezig is, en de nevel van het fascisme begint het zicht te vertroebelen”. Ook vandaag is het onze plicht fascisme te ontmaskeren, hoe subtiel en vervormd het ook binnensluipt, onder welke vorm dan ook.

Het vergt net moed om genuanceerd te zijn
Jean Birnbaum is essayist en hoofdredacteur van de boekenbijlage van Le Monde. Hij gaat op stap met Albert Camus, Georges Bernanos, Hannah Arendt, Raymond Aron, Georges Orwell, Germaine Tillion en Roland Barthes op het raakvlak van literatuur en filosofie. “De vrouwen en mannen die ik in dit boek samenbreng, konden hun plaats maar moeilijk vinden. Ze waren te genuanceerd om zich achter slogans te scharen. Te vrij om partijdiscipline te verdragen. Te oprecht om niet vrijuit te praten. Te mobiel om aan de grenspolitie te gehoorzamen, of die grenzen nu politiek of literair zijn.” Ze zijn me sympathiek doorheen dit essay, deze zeven schrijvers die elk in moelijke omstandigheden kozen om radicaal gematigd te blijven, door altijd te twijfelen, door humor, door te weigeren niet te zien, door vriendschap, … . “In het tumult van de evidenties, is niets radicaler dan de nuance”, schrijft Birnbaum. Ik onderschrijf het graag.

Johan Basiliades