Het Willemsfonds zag het daglicht in Schaarbeek in 1879 onder impuls van de dichter Emanuel Hiel. Het Willemsfonds baadde in de liberale burgerlijke cultuur die het stedelijk leven domineerde in de XIXe eeuw. We blikken in enkele afleveringen terug op de geschiedenis van dit stedelijk liberalisme. In deel 1 lazen we hoe de partijpolitiek ca 1860 haar intrede deed in Schaarbeek met de verkiezing van de eerste liberale burgemeester en de oprichting van La réunion électorale de Schaerbeek. In deel 2 leerden we Henri Bergé kennen, de schaduwburgemeester, op de achtergrond van de strijd voor de uitbreiding van het stemrecht.
Deel 3: Twee buitenbeetjes: Frans Haeck en Emanuel Hiel
Twee Schaarbeekse liberalen mogen niet ontbreken in ons overzicht. Ze zijn van bijzondere betekenis voor onze Nederlandstalige liberale traditie in de gemeente. Uiteraard is het voor de XIXe eeuw, nog meer dan vandaag, moeilijk om het exact over taalaanhorigheid te hebben. De meeste prominente liberalen, maar ook de meeste liberaal gezinde kunstenaars, waren bijvoorbeeld lid van de in 1879 in de gemeente opgerichte Willemsfondsafdeling. Een uitgesproken Vlaamse vrijzinnige en liberale vereniging die opkwam voor de eigen taal. Zoals professor Eliane Gubin het in haar Bruxelles, berceau d’un flamingantisme démocratique (1979) zo mooi beschrijft, sympathiseerde deze generatie Brusselse liberalen, of ze het Nederlands machtig waren of niet weten we niet altijd, met de eerste Flaminganten. De Vlaamse strijd was een kleinburgerlijke en sociale strijd in hun ogen.
We hebben Julius Hoste, boezemvriend van de Brusselse liberale burgemeester Karel Buls al vermeld in ons overzicht. Nu een woordje over François, a.k.a. Frans Haeck en over Emanuel Hiel.
Betere alcohol
Haeck is een autodidact en arbeiderszoon. Hij was een briljant economist. Zijn opvattingen zijn bepalend geweest bij de oprichting van het Gemeentekrediet. Hij was een voorloper als het gaat over het sociaal potentieel van microkrediet. Hij was dan ook een vriend van Joseph Proudhon. Als uitgesproken flamingant hield hij de pen bij het schrijven van het manifest van de Vlamingen Vooruit!, een manifest dat Karl Marx in zijn Nederlandse versie zal lezen en citeren in Das Kapital. Hij was in 1863 de medeoprichter, samen met Bergé, van La Libre Pensée. Hij was liberaal gemeenteraadslid in Schaarbeek bij de eerste partijpolitieke verkiezingen in 1860. Hij was fundraiser in Brussel voor de mythische “Mille” van Garibaldi (1860). Enfin, een all round radicaal liberaal. Zijn vernieuwende visie op een belasting op de meerwaarde zal trouwens de socialist Louis Bertrand inspireren en helpen voor het financieren van de grootschalige publieke expansieplannen van de gemeenten rond de eeuwwisseling. Het tijdperk van het stedelijk liberalisme op zijn best dus!
Haeck was evenwel een buitenbeentje. In 1865 geeft hij zijn mandaat op. Hij verdwijnt in de marginaliteit. Overtuigd dat het alcoholprobleem bij de arbeiders in eerste plaats te wijten is aan de slechte kwaliteit van de drank en dus niet aan de kwantiteit, voert hij een laatste verbeten strijd in het ontwikkelen van onschadelijke alcohol voor de arbeiders, om zijn theorie kracht bij te zetten. Is het daarom dat er geen Frans Haeckstraat is in onze gemeente?
De bard
Emanuel Hiel heeft meer erkenning gekregen. Er is een gedenkplaat aan zijn huis in de Maarschalk Fochlaan en een standbeeld op het Poggeplein. Een straat én een Koninklijk Atheneum zijn naar hem vernoemd. Hij is eind XIXe eeuw vooral bekend als Vlaams dichter en als librettist voor grote oratoria van de bekende Belgische componisten Peter Benoît en Gustave Huberti. Bij de oprichting van de Onderrichtbond van Buls neemt hij met de radicaal Emile Ferron het luik ‘onderwijs voor meisjes’ op zich. Ook hij is uiteraard reeds van de partij bij de Vlamingen Vooruit!. Hiel was in Schaarbeek, en dankzij zijn vriend Karel Buls ook in Brussel stad, belast met het vertalen van de straatnamen naar het Nederlands. Overtuigd vrijzinnig en liberaal, was hij in 1879 gemeenteraadslid in Schaarbeek. Maar zoals vele foto’s en spotprenten uit die tijd aantonen was hij toch vooral bekend in alle Schaarbeekse kroegen. De gedichten van Hiel gaan niet enkel over liefde, maar ook over drinkgelag.
De succesvolle Schaarbeekse schrijver van La Nouvelle Carthage, Georges Eekhout, schrijft over zijn gemeente tussen 1880 en 1890, dat deze het trefpunt was van de literaire wereld rond La Jeune Belgique. “Ik zou bijna zeggen du Jeune Schaerbeek” schrijft Eekhout. “Je treft er de Vlaamse Schrijvers zij aan zij aan met de Franstalige. Daar troont, presideert, oreert, terwijl hij zijn voordrachten ritmeert met vuistslagen op tafel, de bard Emanuel Hiel. We noemen hem de patriarch, de profeet, omwille van zijn sierlijk voorkomen, majestueus én minzaam tegelijkertijd, en omwille van zijn geïnspireerde, treffende en kleurrijke taalpallet, net Bijbelverzen”. Hiel was een sociaal bewogen liberaal. Hij schonk de opbrengst van zijn dichtbundels aan de stakende Gentse arbeiders. Hij was in 1879 de oprichter van de Schaarbeekse Willemsfondsafdeling die ook vandaag nog naar hem genoemd is en zijn beeltenis in hun logo heeft opgenomen.
Johan Basiliades
Reeks “Een kleine geschiedenis van het stedelijk liberalisme in Schaarbeek“:
Deel 1: De erfgenamen van de La réunion électorale de Schaerbeek.
Deel 2: Over Henri Bergé en over het stemrecht
Deel 3: Twee buitenbeetjes: Frans Haeck en Emanuel Hiel
Deel 4: Tijd om het stedelijk liberalisme te omschrijven
Deel 5: Le faubourg des artistes en La cité des écoles. Kunst en onderwijs dus
Deel 6: Fernand Blum, de laatste radicaal en de transitie naar vandaag